Friday 29 May 2009

phonics, phone-in


Kiel oni instruas legadon? En la infanlernejoj de anglalingvaj landoj jam dum longa tempo ekzistas batalo inter du metodoj. Laŭ unu metodo, phonics, oni instruas la sonvaloron de ĉiu unuopa litero, kaj la lernanto provas kunmeti la sonon de la tuta vorto el la sonoj de la literoj. Pro la ofta nereguleco kaj arbitreco de la angla ortografio, tio povas esti problema. Ekzemple, oni instruas la regulon de la “magia e”, pro kiu hop havas mallongan vokalon, hope “longan” (diftongan), kaj simile bit – bite, mad – made ktp. Sed jam tute komence, ekzemple ĉe la oftegaj vortoj have, give, love, la regulo misas: komparu save, drive, over.
Laŭ la rivala metodo, whole words, oni instruas al la infano ligi la aspekton (Gestalt) de la tuta vorto al ĝia sono kaj signifo, ne okupiĝante pri la unuopaj literoj.
Tra la jaroj la pendolo balanciĝas jen tien, jen ĉi tien, dum ĉiu nova generacio trovas ke nek unu metodo nek la alia donas perfektajn rezultojn. La momente laŭmoda metodo en Britujo nomiĝas synthetic phonics.
La ĉefkialo de la malbonaj rezultoj estas nia misa ortografio.
Por leglernantoj kies lingvo ne estas la angla, tiu debato plejparte ne ekzistas kaj ne povas ekzisti. Por poloj, italoj, finnoj memevidente oni bezonas instrui nur la literojn kaj la ligitajn sonojn, kaj finita afero. Pro tio, en tiuj lingvoj mankas la vorto kaj nocio phonics: mankas la tuta debato. (Eble la franca estas escepto, ĉar ankaŭ ĝia ortografio estas multrilate neregula. La francoj parolas pri la méthode syllabique, la silaba metodo.)
Pro tio mi havas problemon kiam la homoj demandas kio estas la Esperanta vorto por phonics. Ne ekzistas vorto, ĉar ne ekzistas tiu ideo.
phonics metodo instrui legadon en kiu oni instruas la sonojn ligitajn al unuopaj literoj

Proksime al tiu vorto en la alfabeta ordo sidas phone-in, speco de radio- aŭ tv-programo en kiu la aŭskultantoj/spektantoj povas rekte kontribui per telefona alvoko. Laŭ miaj grandaj vortaroj angla-franca kaj angla-germana, ne ekzistas vorto en tiuj lingvoj por tiu ideo, aŭ nur la angla esprimo kiel pruntvorto.
Kion mi metu? Iom lama estus
phone-in telefonvokprogramo

Thursday 28 May 2009

malglacea

Kiel traduki la vortojn dull, matt, frosted, pearly?
La baza senco estas malbrila, kaj tiu vorto taŭgas por traduki dull kiam temas pri lumo ktp.
En la angla ni uzas matt pri farbo aŭ foto, kiu havas malbrilan surfacon. La malo estas gloss (glacea), do la ĝusta vorto ŝajnas esti malglacea.
Por la fenestro de banĉambro oni bezonas vitron, tra kiu la lumo povas bone pasi, sed tra kiu oni ne povas vidi de ekstere. Tia vitro en la angla estas frosted. Ĉu ni diru frosta, nuba, aŭ nebula, tiel restante ĉe vetera metaforo? Eble pli bone nepolurita. Ni diras pearly (brite) aŭ frosted (usone) por ampoloj, kies vitro estas nediafana. Mia bildo montras la pakumon de tia ampolo aĉetita en Karibujo, kun interesa gamo da diverslingvaj esprimoj. Oni vidas, ke la orienteŭropaj lingvoj uzas mat-, supozeble pro germana influo. Laŭ Krause, mattieren = malbriligi. Tamen ŝajnas iom strange, diri ke 60-vata ampolo estas “malbrila”. Ankaŭ nepolurita ne taŭgas ĉi tie. Pli bone, laŭ mi, estus diri perla. Aŭ ĉu tio estas tro brita?

Wednesday 27 May 2009

el la Enkonduko

Mi volas en la nova Enkonduko al la vortaro diri ion pri nia kara Alfabeto. Jen malneto. Ĉu akcepteble?
Accented letters and their surrogates
At the time of writing (May 2009) the Esperanto letters ĉĝĥĵŝŭ are readily available on most computers, though only if Unicode-compliant software and appropriate fonts are used (such as MS Word and the core fonts supplied with PCs and Macs).
The hexadecimal Unicode numbers of the accented letters are as follows.
Ĉ 0108 ĉ 0109
Ĝ 011C ĝ 011D
Ĥ 0124 ĥ 0125
Ĵ 0134 ĵ 0135
Ŝ 015C ŝ 015D
Ŭ 016C ŭ 016D
There are various methods of inserting characters not available direct from the keyboard, including Character Map in Windows and Character Palette on a Mac. The compiler of this dictionary uses simple macros (shortcuts) with MS Word, which map the Esperanto characters onto Alt-c, Alt-g etc. For entering text in Facebook and the like I compose it in Word, then copy and paste. Alternatively, a virtual Esperanto keyboard can be downloaded from http://www.esperanto.mv.ru/Ek/.
Where appropriate software is not available (e.g. in text messaging), or if there are problems in keyboarding the accented symbols, various surrogates can be used. The Fundamento allows the use of ch gh hh jh sh u, but this both upsets alphabetical order and can lead to ambiguity (e.g. in the word flughaveno airport). The most widespread convention in current use is the x-convention, cx gx hx jx sx ux (or vx or w). Other possibilities include trailing circumflexes or apostrophes, thus c^ g^… or c' g'….

Tuesday 26 May 2009

klipi, vinkti, kunpinĉi

Ekzistas diversaj manieroj kunfiksi paperfoliojn en la oficejo.

La unua estas paperclip en la angla, en la franca trombone, en la germana Büroklammer, en la rusa скрепка, kaj en la japana クリップ (kurippu, t.e. clip). Ĝis nun mi nomis ĝin en Esperanto paperfiksilo, sed nun mi vidas, ke laŭ PIV ĝi estas paperklipo: “ebena drata klipo, tiel fleksita, ke ĝi per premo ligas aron da paperfolioj”.

La dua estas angle staple, france agrafe, germane Heftklammer. Kiel klarigas Vikipedio,
Krampo, vinkto aŭ agrafo estas U-forma metalpeco, kutime el kuprita aŭ zinkita ŝtalo. La krampo ligas inter du aŭ plurajn paperfoliojn aŭ similajn.
Necesas krampilo por ligi la foliojn. Kelkaj krampiloj ebligas ankaŭ fikson de folioj survanden, surmuren aŭ sur specialajn afiŝtabulojn.
Ekzistas malkrampiloj por malfiksi krampojn, sed postrestos du truoj en ĉiu folio.
Kvankam Krause nomas ĝin paperkrampo, mi trovas la terminon vinkto la plej trafa: laŭ PIV,
vinkto 3 [Metala] peco, kiun oni enfiksas mane aŭ maŝine en paperfoliojn, por kunteni ilin en kajeron.
Anstataŭ la "(mal)krampilo" de Vikipedio ni povus diri (mal)vinktilo. Tamen ankaŭ agrafo estas rekonata de PIV:
agrafo 3 …uzata por kunfiksi plurajn paperfoliojn, la randojn de vundo ks.
Sed laŭ mi agrafo estas hoketo, kaj ĉi tie ne temas pri hoko. Ŝajnas al mi ke agrafo estas konfuza francismo, kiun oni prefere ne uzu.

La tria ebleco por britoj estas bulldog clip. Mi ne scias, ĉu ankaŭ usonanoj uzas tiun nomon. France, pince; germane, Papierklammer (ĉio laŭ Vikipedio, kiu estas ankaŭ la fonto de miaj bildetoj). En Esperanto ni povus diri paperpinĉilo.

Miaj provizoraj preferoj do por la tri specoj: (paper)klipo, (paper)vinkto, (paper)pinĉilo.
Kion oni diras en la praktiko, ekzemple en la CO?

Monday 25 May 2009

NSAIDs


Kiun hejman medikamenton vi prenas se vin trafas kapdoloro? Por la hodiaŭa ordinarulo ekzistas tri ĉefaj eblecoj, en mia lando nomataj aspirin, ibuprofen kaj paracetamol. Ili apartenas al la klaso nomata NSAIDs (non-steroidal anti-inflammatory drugs), do en Esperanto la nesteroidaj kontraŭinflamaj medikamentoj. Ili formas parton de pli vasta klaso, la kontraŭdolorigaĵoj (malBonLingve: analgezikoj).
Pri la Esperanta nomo de la unua, ne ekzistas problemo. Niaj vortaroj jam dum duono de jarcento registras la vorton aspirin/o (kredeble menciita unue en la Suplemento de PV, 1954). Ke komence tio estis markonomo (kaj en kelkaj landoj ankoraŭ estas markonomo) ne gravas.
Sed kio pri la aliaj du?
Se juĝi laŭ la diverslingvaj Vikipedioj, la nomo ibuprofen estas tute internacia. En la japana ĝia nomo estas イブプロフェン ibupurohŭen. Ni povas senhezite alpreni la formon ibuprofen/o.
Por paracetamol, la situacio ne estas tiel klara. En Britujo ĝi estas konata kiel paracetamol aŭ per la markonomo Panadol. Sed en Usono (ŝajnas al mi) ĝi estas konata ĉefe per la markonomo Tylenol, kaj ĝia oficiala nomo estas acetaminofen. Denove laŭ Vikipedio, ankaŭ en Japanujo ĝi nomiĝas tiel (アセトアミノフェン, asetoaminohŭen). Sed en ĉiuj aliaj landoj, ŝajne, ĝi estas paracetamol (ruse парацетамол). En Esperanto ni interkonsentu pri paracetamol/o. Cetere Sonja kvalifikas tiun nomon kiel ‘uz’, t.e. “word or expression observed in common usage by the Esperanto-speaking community, the frequency of which can be verified for example by a Google search” — iom troige, ĉar per kukolo mi ricevis nur 49 trafojn (tamen komparu 0 trafojn por “acetoaminofeno”).
Ŝerco, nur por tiuj kiuj vere bone posedas la anglan lingvon:
Why are there no aspirins in the jungle?
—Because the paracetamol.