spont(an(e))/a

Paralele kun la oficiala spontane/a (3a OA) estas uzataj ankaŭ la malpli longaj formoj spontan/a kaj spont/a.


En la unua eldono de mia vortaro aperas

spont(an)/a, spontane/a spontaneous

sed en la inversa direkto nur

spontaneous spontana

Pro du kialoj mi nun volas ŝanĝi tion:
Unue, nun eblas per la TTT rapide ricevi impreson pri la relativa ofteco de la diversaj konkurantaj formoj.
En la Tekstaro (vidu la bildon), spontane/ ricevas 20 trafojn, spontan/ 22 kaj spont/ nul.
En kukolo, spontane/ ricevas 37 900 trafojn (= 85%), spontan/ 5600 (13%), kaj spont/ 926 (2%).
El tio, mi konkludas ke la plej mallonga formo, spont/a, estas preskaŭ neuzata. Mi forstrekas ĝin.
Due, mi opinias ke, se konkuras oficiala (= Fundamenta aŭ oficialigita) formo kun neoficiala, pro lingva disciplino oni preferu la oficialan se ne ekzistas fortaj kontraŭargumentoj. Do mi rekomendos prefere la oficialan spontane/, kiu cetere estas ankaŭ la plej uzata.
En la nova eldono tekstos

spontan/a, spontane/a spontaneous

spontaneous spontanea

***
Nun okazos paŭzo en mia blogado. (Interalie, mi vizitos la Universalan Kongreson en Bjalistoko.) Venonta afiŝo: la 10an de aŭgusto.

lernejo

Estas rimarkinde, ke la formo skol/o neniam transprenis la sencon “lernejo”.
Unuavide ĝi ŝajnas esti bona kandidato por alpreno sub la 15-a Regulo de la Fundamenta Gramatiko: “fremda vorto, kiun la plimulto el la lingvoj prenis de la sama fonto”.
Lernejo nomiĝas en la angla school, en la franca école, en la germana Schule, en la pola szkoła, en la rusa школа — ĉiuj el la latina schola, siavice el la greka σχολή (kiu tamen signifas ‘libera tempo, ripozo’). Plue, en la itala oni diras scuola, en la hispana escuela, ktp, eĉ en la zulua isikole.
Kial do ni ne havas tiun treege internacian vorton en Esperanto?
Evidente, pro la Fundamenta kunmetaĵo lernejo.

lern'
apprendre | learn | lernen | учиться | uczyć się.
  lern'ej'
école | school | Schule | школа | szkoła, uczelnia.

Tamen, komparu hospitalo kaj malsanulejo: la Fundamenta kunmetaĵo plejparte cedis al la nova radiko.
En la tria OA oni tamen oficialigis la vorton skol/o, sed nur en la abstrakta senco de disĉiplaro, adeptaro de iu doktrino. Kiom mi scias, en neniu alia lingvo skol/ estas same limigita.
Laŭ la principoj proklamitaj de Albault, antaŭa prezidanto de la Akademio de Esperanto, en ligo kun landnomoj, la internacia skolo estus nepre preferinda al la paroĥa lernejo. Sed eĉ Albault tion ne proponis. (Tamen nun la pendolo balanciĝas en la direkto al skemismo, for de naturismo.)
Tio estas interesa atesto al la potenco de la Fundamento.

helpu!

Mi neniam aŭdis la vorton sukuristo. Eble la kialo estas, ke mi ne sufiĉe partoprenas renkontiĝojn en kiuj oni parolas Esperanton. Aŭ eble la kialo estas, ke la radiko sukur/ estas vortaraĵo konata nur de literaturistoj kaj leksikografoj. Estas malfacile juĝi.
Certe ni bezonas koncizan manieron redoni la anglan first aid. Mi ne scias, ĝis kiu grado la laŭvorta unua helpo estas internacie komprenata, kvankam la saman esprimon oni uzas almenaŭ en la germana (erste Hilfe), la hispana (primeros auxilios), la franca (premiers secours) kaj la rusa (первая помощь). PIV mencias ĝin nek sub unu/a nek sub help/o, sed nur en la difino de tiu nova sukur/:

sukur/i (tr) (med) Doni la unuan helpon k flegon al vunditoj, dum militoj aŭ post sinistroj aŭ aliaj gravaj akcidentoj…

(Eble iu bonvolos klarigi al mi la diferencon inter akcidento kaj “sinistro”. Anglaj first aiders donas helpon en illness or injury (malsano aŭ vundiĝo), sed la PIVa difino de “sinistro” rilatas al asekuro.)
La angla first aider (“unuahelpisto”) nun havas rivalon en paramedic. Por tiu nocio ni bezonas ekvivalenton en Esperanto, kaj PIV proponas al ni sukuristo.Oni povus pensi ankaŭ pri savhelpisto aŭ paramedicinisto aŭ eĉ savsanitaristo (= germane Rettungssanitäter).
La avantaĝo de sukur/ estas tio, ke ĝi ebligas koncizan pluformadon de ~isto, ~ado, ~ejo, eĉ ~ismo (“la Ruĝa Kruco estas universale konata organizo de ~ismo” – PIV). La malavantaĝo estas ke ĝi ne apartenas al Esperanto kiel mi ĝin konas.

kio nova sub R?

Jen la novaj radikoj, kiujn mi aldonas sub la litero R. (Tio ne signifas, ke mi “aprobas” ilin, nur ke mi ilin rekonas.)

Rabelez/o Rabelais
rabet/o groove, rabbet
raflezi/o (bot) rafflesia
ragtim/o ragtime
rambutan/o rambutan (fruit)
ranĉ/o ranch
ranĝ/i marshal (freight cars)
rastafari/o Rastafari, Rastafarianism
rastrum/o raster [= bitbildo]
raŭmism/o Raumism (…)
razi/o razzia, raid
rea/o rhea (bird)
reaktanc/o (elec) reactance
recesi/o (fin) recession
redund/a redundant
reel/o (math) real number
rege/o reggae
rehabilit/i rehabilitate
remonstrant/o (rel) Remonstrant
remork/o trailer (vehicle) [= postveturilo, trenaĵo]
rep/o rap (music)
reporter/o :( reporter [= raportisto]
resurs/o resource (= (natura) rimedo)
Reuni/o Réunion (island)
rezolut/a resolute, determined [= firma]
rikord/o record (in a database)
rikur/o recursion
rin/ rhin- : ~ito rhinitis
ripost/i, ~o riposte
risling/o riesling
ritmenblus/o rhythm and blues
rivalt/o (theat) apron stage
Rivier/o Riviera
rode/o rodeo
rokenrol/o rock ’n’ roll
roma/o Roma (gypsy)
Roterdam/o Rotterdam
rovers/o lapel [= refaldo]
ruan/a roan (horse)
Ruand/o Rwanda
rund/o (duty) round, beat
rung/o rung [= ŝtup(et)o]
ruten/o, ~a Ruthenian
rutil/o rutile

Kaj jen tiuj el la unua eldono, kiujn mi forstrekas:
radiofon/o
raĵa/o (restas: raĝ/o)

Kaj jen iuj, kiuj troviĝas en PIV, sed kiujn mi ne enprenas:
rabl/o, racem/a, radiograf/i, rafanistr/o, rafe/o (raphe), Raĝastan/o, rakled/o, Ramajan/o, rami/o, ramonĉ/o, rampl/o (ramp), rasl/o, rastr/o (sed jes ~umo), raŝ/o, raŭt/o, raŭvolfi/o, ravenal/o, recep/i, recesiv/a, recidiv/o, redempt/i, redoks/o, rekuper/i tr, reliŝ/o, reluktanc/o, remburs/o, remit/o, remor/o, renit/i, renonc/i, rentabilitat/o, reprograf/i, repudi/o, resoluci/o, resonator/o, restitu/i, restrikti/i, resurekt/i, retabl/o, retikul/o, revanĉ/o, reverend/o, romand/o, revulsi/o, rezerpin/o, rezident/o, rezidu/o, ribek/o, rift/o, rilaks/o, ripost/i, ritornel/o, rivalt/o, robai/o-robaj/o, robb/o, robur/o, Rodis/o, rokfort/o, roku/o (annatto), rondaŭ/o, ror/i, rovers/o, rosin/o, rota/o, rotator/o, rotenon/o, Rubikon/o, rudbeki/o, ruĵ/o, rumen/o, rumor/o, rur/o, rusk/o, rustik/a.

krispa ≠ crisp, crispy

Inter la angla kaj Esperanto troviĝas pluraj falsaj amikoj bone konataj al ĉiuj anglalingvaj esperantistoj: ekzemple larĝ/a (wide) ≠ large (granda), demand/i (ask a question) ≠ demand (postuli). Tamen la falsamikeco de aliaj estas relative nekonata. Mi timas, ke tio povus konduki al miskomprenoj.
Unu ekzemplo estas la vorto krispa.
La radiko estas Fundamenta. En la UV oni trovas

krisp' fraise | ruff | Krause, Gekröse | брыжи, брыжейка, курчавость | kreza.

Do temas pri speco de kolumo: krisp/o estis laŭmoda en la 16a k 17a jarcentoj, angle ja ruff. De tiu substantiva bazo oni faras adjektivon krisp/a, laŭ PIV kun du sencoj:

1 Prezentanta surfacon kun multaj, pli-malpli regulaj ondetoj aŭ bukletoj…
2 Havanta neregule sulkiĝintan supraĵon…

Angle, tio estas curly(-headed), frilly, crinkly.
Antaŭnelonge mi aŭdis anglan Esperanto-parolanton kun flua kaj bona posedo de la lingvo paroli pri krispa pomo. Tamen erare. La intencita signifo certe estis la angla crisp, kiu estus en Esperanto io alia: ĝi signifas pli-malpli “plaĉe malmola”. Ni parolas pri crisp snow, crisp biscuits, crisp cotton sheets, crisp weather (plaĉe malvarma), a crisp tone of voice. En ligo kun manĝaĵoj oni uzas ankaŭ la variaĵon crispy — precipe ŝatata de ĉinaj restoracioj kun siaj crispy noodles. Crispbread estas krakpano, skandinavstila (vd PIV). La substantivo a crisp, crisps (= usone chip(s)) estas terpomaĵo.
Mia provizora redakto por tiu paro da falsaj amikoj estas jena:

krisp/o ruff, ruffle; ~a curly, frilly; ~aĵo crinkle; kink

crisp krusta, krakmaĉa; freŝa; vigla; terpomfloko, ĉipso

in a pickle

Ĉu pekl/i kaj la angla to pickle estas falsaj amikoj?

En la angla, pickling estas la konservado, precipe de legomoj, en vinagro aŭ salakvo.
Sed en Esperanto, laŭ PIV, pekl/i estas “meti viandon, fiŝojn aŭ legomojn en salon, salpetron aŭ salakvon, por konservi ilin manĝeblaj”.
En tiuj vortaraj difinoj la sola konservilo menciita de ambaŭ estas salakvo.
En la Fundamenta UV tekstas:

pekl' saler | pickle | pökeln | солить | solić, peklować.

Mia germana-angla vortaro difinas pökeln kiel “to salt, to pickle”, nur pri viando aŭ fiŝaĵo. Sub la angla to pickle ĝi donas germane “einlegen; konservieren”.
Do la dusenceco troviĝas kerne inter la angla kaj la germana. Angle: konservi legomon en vinagro; germane: konservi viandon en salo. Same kiel ĉe rub/o (rubble; rubbish), mi opinias ke en tia okazo ni povus interpreti UV kiel sankciantan ambaŭ sencojn. Ni devus rekoni, ke pekl/i povas esti farata ankaŭ per vinagro.

pekl/i pickle; salt

En la Tekstaro mi trovis pekl-otrafon po unu por fiŝaĵo, viando, fungoj kaj kukumoj, kaj kvar trafojn por figura uzo.

Tamen en la angla pickle estas precipe uzata ne kiel verbo sed kiel substantivo: would you like some/a pickle?
En la brita angla pickle estas malvarma bruna saŭco el legompecetoj en dolĉa vinaɡraĵo. Ni manĝas ĝin kun malvarma viando aŭ fromaĝo. En trinkejo, a ploughman’s lunch (plugista lunĉo) konsistas el pano, fromaĝo, kaj pickle. Povas esti, ke tio estas la pikl/oj de PIV (“vegetaĵaj spicaĵoj, konservitaj en aroma vinagro”). Aŭ eble ĝi estas la reliŝ/o de PIV (“dolĉa k/aŭ pikanta peklaĵo, farita el diversaj, kutime hakitaj, legomoj, kiu ekscitas la apetiton, tre ŝatata en Kanado”). Mi tamen prefere nomus ĝin peklaĵo.
En la usona angla a pickle estas kukum(et)o (aŭ peco da kukum(et)o) konservita en vinagro aŭ salakvo. En la brita angla ni nomas tion a gherkin aŭ pickled cucumber; kredeble ĝi estas tio, kion PIV (sub vinagr/) nomas “vinagrita kukumeto”. Mi volonte nomus ankaŭ ĝin peklaĵo. Aŭ ĉu tio estus internacie nekomprenata? Se temas pri tio, per kio oni garnas burgeron, eble “kukumeto” estus pli klara.

pickle pekl-i, vinagr-i, -aĵo; kukumeto

Mi preferus bojkoti “pikl/oj” kaj “reliŝ/o”.
(La bildo montras la londonan konstruaĵon familiare konatan kiel “the Gherkin”.)

pri la prieco de "pria"

La nocio relevant (kun sia substantivo relevance) estas grava en filozofio (epistomologio), logiko, kognoscienco (kogniko?, cognitive science), lingvistiko (pragmatiko) kaj aliloke. Inter la miriadoj da faktoj pri nia mondo, nur manpleno estas relevant por iu difinita tasko.
En mia unu eldono:

relevant rilata, koncerna

La angla Wikipedia havas bonan artikolon tiuteman:

Relevance is a term used to describe how pertinent, connected, or applicable something is to a given matter. A thing is relevant if it serves as a means to a given purpose. Imagine a patient suffering a well-defined disease such as scurvy caused by lack of vitamin C. The relevant medical treatment for him would be doses of tablets containing vitamin C (ascorbic acid). Other drugs, such as vitamin B, are non-relevant. Given this example, we can generalize and have the following
Definition: Something (A) is relevant to a task (T) if it increases the likelihood of accomplishing the goal (G), which is implied by T. (Hjørland & Sejer Christensen,2002).
A thing might be relevant, a document or a piece of information may be relevant. The basic understanding of relevance does not depend on whether we speak of "things" or "information"…

En pragmatiko, ŝlosila ideo estas la teorio de Relevance proponita de mia kolego Deirdre Wilson kaj ŝia kunaŭtoro Dan Sperber. Interalie ĝi proponas

the "Principle of Relevance": namely, the position that any utterance addressed to someone automatically conveys the presumption of its own relevance.

Faklingve, en la franca oni diras pertinent, en la germana relevant.
En la angla, relevant, relevance estas ne nur fakaj sed ĉiutagaj vortoj.
Por la dua eldono de la vortaro mi havas ĝis nun jenon, tute BonLingvisme:

relevant (tiu)rilata, koncerna, tiutema, pria

Sed mi estas certagrade tentata aldoni novan vorton, relevant/a, kiu havas en kukolo jam 555 trafojn.

kalkulas la bazan kotizon, se tiu ĉi kotizosistemo estus relevanta. ... tipo (t.e. krompagoj aux rabatoj), kiuj estas relevantaj en tiu cxi kotizosistemo. ...

Mi petas vin sendi la relevantajn pecojn de fontokodo al mi; mi sxatus vidi (kaj eble kritiki) la manieron ke vi faris ... [tiel!]

Se ni alprenus tiun terminon, ne estas klare ĉu ĝi estas nova senco de re/lev/i aŭ nova radiko relevant/. Ĉu entute ni bezonas ĝin? Eble prefere ni devus popularigi kaj fakuzigi pri/a, pri/eco.

sardelo, anĉovo

En la Universala Vortaro de la Fundamento oni legas

sardel' sardine | sardel | Sardelle | сардель, анчоусъ | sardela.

Tiun anglan vorton sardel mi ne konas; la granda OED konas ĝin nur kiel gemon. Malgraŭ la franca traduko sardine, evidente ne temas pri la angla sardine, ĉar por tiu nocio Z uzis alian sed similan vorton, la neFundamentan sardin/o.
Supozeble la germana traduko Sardelle estas ĝusta. Mia germana-angla vortaro difinas Sardelle kiel “anchovy”.
Laŭ PV sardel/o estas sardino konservita en oleo. Tamen laŭ PIV ĝi estas peklita engraŭlo konservita hermetike. Engraŭl/o (Engraulis) estas genro de fiŝetoj kiujn “oni vendas … spicitajn kaj metitajn en ladajn skatolojn, sub la nomo anĉovo, aŭ peklitajn sub la nomo sardelo” (PIV).
Laŭ PIV, siavice, sardin/o estas sinonimo aŭ preskaŭsinonimo de pilĉard/o. Tiu lasta estas fiŝo Sardina pilchardus, “kiun oni metas en oleon kaj konservas en ladaj skatoloj sub la nomo sardino” (PIV). Kiel montras mia bildo, almenaŭ en Britujo oni metas ĝin ne nur en oleon sed ankaŭ en tomatosaŭcon.
La koncerna fiŝo estas manĝata kiam ĝi estas juna kiel sardin/o (angle: sardine) kaj kiam ĝi estas ne tiel juna kiel pilĉard/o (angle: pilchard).
La pluraj fiŝoj de la genro Engraulis estas manĝataj kiel anĉov/o (angle: anchovy) aŭ kiel sardel/o (angle: ???). Mi ankoraŭ ne komprenas la diferencon inter la du, nek scias redoni sardel/o (se ne kiel anchovy).
Por konfuzi ankoraŭ la bildon, en Wikipedia mi legas

Canned "sardines" (or pilchards) seen in supermarkets may actually be sprats or round herrings.

A third economically important fish … is the European sprat (Sprattus sprattus). ... It is often flavoured and put in cans labeled as anchovy, which is incorrect from a zoological point of view, but fairly accurate in terms of usage. This pickled "anchovy" is a main ingredient of the Swedish traditional dish Janssons frestelse.

Do ankaŭ sprot/o (angle: sprat) povas esti “anchovy”.

Verŝajne temas pri pluraj malsamaj specioj de fiŝoj (Engraulis, Sardina, Clupea), kiuj nomiĝas anchovies kiam tute malgrandaj, sardines kiam meze malgrandaj, kaj pilchards kiam ne plu tiel malgrandaj. En Esperanto kredeble tio estus respektive anĉov/oj, sardin/oj, pilĉard/oj.
En la unua eldono de la vortaro mi redonis sardel/o kiel (pickled) sardine — manĝaĵon kiun mi tamen ne konas kaj kiu eble ne ekzistas. Kion mi faru nun?

weighting

Ankoraŭ unu neuzata vorto el PIV: pond/i.

pond/i (tr) (mat., stat.) Modifi la gravon aŭ influon de valoroj en la formado de meznombroj aŭ indicoj: ~ita meznombro; ~itaj indicoj de senlaboreco.

Tio estas en la angla to weight. Ni diras weighted average, weighted indices.

Por pondi kukolo liveras 1500 trafojn, sed proksimume neniu el ili estas temrilata (relevant). Multaj estas latinaj (latine pondus = pezo). Aliaj estas rekte eraraj:

La kukolino kutimas serĉi nestojn de birdetoj por tie pondi siajn ovojn.

Sed en Esperanto ovon oni demetas, aŭ eventuale ellasas aŭ ovumas. (France, tio estas pondre. Kiam mi lernis la francan, la instruisto atentigis, ke se ni forgesas la supersignon en répondre (respondi), la rezulto signifas “demeti ankoraŭ unu ovon”.)
En matematiko kaj statistiko tamen necesas termino por la aludita nocio weighting. Kiel implicas la angla vorto, temas pri plipezigo de iuj valoroj, malplipezigo de aliaj. Kiam mi faris opinisondon pri la prononco de diversaj anglaj vortoj, venis multe pli da respondoj de maljunuloj ol de junuloj. Por ricevi veran bildon I had to weight the figures appropriately, donante pli da pezo al la junaj, malpli al la maljunaj.
Ĉu ni bezonas pondi? Aŭ ĉu sufiĉas simple modifi (la pezojn de)? Germane oni diras gewogen, kvazaŭ “favorita”. Do ĉu eble favori? Oni povus prifavori (favorigi) siajn rezultojn, donante jen pli da favoro, jen malpli.

raŭmismo

Mia vortaro estas konciza. Tial principe ne estas en ĝi loko por “enciklopediaj” klarigoj. Por ĉiu vorto la vortaro devas redoni nur la alilingvan ekvivalenton, rezignante pri pliaj informoj.
Ekzemple, ĉe kabe/i mi skribas (eble tro lakone) nur

kabe/i abandon Esperanto

Tamen en kelkaj fojoj necesas fari escepton. Unu tia estas la vorto raŭmism/o. Ne ekzistas ekvivalenta anglalingva termino. Tamen estus tre utile al la uzanto de la vortaro scii, pri kio temas tiu ismo.
Kiel koncize resumi ĝin, sen verki tutan eseon? Jen mia provo.

raŭmism/o Raumism (= a movement seeking to revise the traditional aims of Esperanto and instead to define Esperanto speakers as a self-chosen diasporic linguistic minority, and the language as worthy of preservation and promotion for its own sake. Opposite: finvenkismo)

Por plibeligi ĉi tiun blogaĵon, mi aldonis (encikopedie!) bildon de Rauma.

klasoj

En fervojo la pasaĝero ofte havas elekton inter diversaj klasoj. Por veturo en la unua klaso oni pagas pli sed ĝuas pli da lukso.
Strange, tiu senco de klas/o ŝajnas ne esti menciita en PIV. La esprimo “unua klaso” ricevas difinon nur en ligo kun lernejaj klasoj. Ankaŭ sub unu/a tiu senco ne estas kovrita. Tamen en Esperanto ĝi estas tute normala. Jen el ĉina retpaĝo (kies lingvaĵo, kiel vi povas vidi, tamen ne estas tute modela):

Li foriris. Dume venis pasaĝero. Li rigardis min. Trovante, ke mi estas alia koloro de li, li ĝeniĝis, eliris, kaj revenis kun unu-du stabanoj. Neniu diris ion ajn al mi. Finfine, alia stabano venis. Li diris, "Venu ĉi tie. Vi devas iri al la lasta vagono."
Mi respondis, "Mi posedas bileton por la unua klaso."
Li respondis, "Tio ne gravas. Mi diras al vi, ke vi devas iri al la lasta vagono."

Se la plej multekosta klaso estas la unua klaso, kiel nomiĝas la malpli multekosta(j)? Tradicie oni havis duan kaj trian klasojn, sed en la moderna Eŭropo kutime nur standard class: ĉu ordinara klaso?

En aviado oni uzas aliajn esprimojn. En moderna komerca aviadilo povas esti ĝis kvar klasoj. Laŭ ordo de la plej luksa ĝis la malplej ili estas en la angla
first
business
premium economy
economy
La diversaj flugkompanioj ankaŭ inventis specialajn proprajn nomojn por klasoj, ekzemple ĉe British Airways “world traveller” (= economy); sed ilin ni povas ignori.
Mi miras, ke ni ŝajne ne normigis la esperantajn nomojn de tiuj klasoj. Por business class en TTT mi trovas nur du-tri menciojn de komercista klaso, kvankam mi emus mem preferi aferista.

Ĉar mankis seĝoj en la ekonomia klaso, mi ricevis lokon en la komercista klaso, multe pli luksa.

(aviadilo) business class - la komercista klaso

En la klaso premium economy (nur por iom longaj flugoj) oni pagas pli ol por economy kaj ricevas pli da spaco sed samajn manĝojn. (Komparu la pli luksajn manĝojn en la pli superaj klasoj.)
En Esperanto oni povus eventuale diri
unua (klaso)
komercista aŭ aferista
supera ordinara aŭ supera ekonomia
ordinara aŭ ekonomia
Ĉu?